Historia Twierdzy Osowiec

Twierdza Osowiec została usytuowana na jednynej przeprawie przez bagna biebrzańskie, w najbardziej newralgicznym miejscu, tj. 2 km zwężeniu doliny Biebrzy. Jej ogólnym zadaniem była ochrona przed ewnetualnymi atakami wojsk niemieckich z Prus Wschodnich. Stąd na niej spoczął ciężar blokowania całej doliny, jak też zabezpieczenia mostu kolejowego w Osowcu.
Pierwotnie prace przy budowie Twierdzy Osowiec miały rozpocząć się w 1874r. Jednakże z różnych przyczyn zostały opóźnione. Dlatego też zasadnicze działania w tym zakresie zostały podjęte dopiero w 1882r.
Pierwsze trzy forty: Centralny (I), Zarzeczny (II), Szwedzki (III) projektował i pełnił nadzór przy ich budowie (1882 - 1891) gen. inż. Rościsław W. Krassowski. Ostatnim czwartym fortem zwanym Nowym (1891 - 1892) zajmował się już sztabskapitan Nestor A. Bujnicki. W planie był jeszcze fort piąty, który miał być zlokalizowany w granicach miasteczka Goniądz, lecz wybuch I wojny światowej nie pozwolił na jego budowę.
Rdzeniem fortyfikacji w Osowcu stał się Fort I połączony z Fortem III. Uzupełniał ją Fort IV i Fort II.
Na początku września 1914r. wojska niemieckie 8 Armii po zwycięstwie nad Rosjanami pod Tannenbergiem otrzymały rozkaz ścigania rozbitego przeciwnika oraz zdobycie Twierdzy Osowiec. By tego dokonać imały się różnych sposobów, min. używając do niszczenia umocnień ogromnej ilości dział, włącznie z tak zwanymi “Grubym,i Bertami”, których każdy pocisk ważył 998 kg. Jednak bez powodzenia. Zapewne na taki sukces złożyło się wiele czynników. Jednym z ważniejszych był rozwinięty sustem przedpól i śluz. Te ostatnie przy wykorzystaniu kanału Rudzkiego pozwalały na spiętrzenie wód rzeki Biebrzy na szerokość kilku kilometrów, w sektorze zachodnim i północno - zachodnim przedpola Twierdzy. Praktyczne rozwiązanie takiej możliwości miało miejsce w pierwszym miesiącu obrony. Rosjanie wykorzystując system śluz spiętrzyli wodę Biebrzy aż po wsie Przechody i Kapice, na szerokości 10km. W lutym 1915r. wojskom niemieckim także nie udało się zdoby©ć Twierdzy. Za ciekawostkę może tu posłużyć fakt, że rosyjscy saperzy tuż przed niemieckim atakiem wysadzili skute lodem bagna. Dzięki temu powstały trudne do sforsowania zapory. 6 sierpnia 1915r. Niemcy postanowili zaatakować Twierdzę za pomocą gazów bojowych. Z chwilą, gdzy wiatr powiał w kierunku broniących się Rosjan, żołnierze Niemieccy wypuścili chlor z 30 baterii gazowych, liczących kilka tysięcy butli gazowych. W kilka minut wytworzyła się ogromna chmura szerokości kilku kilometrów i wysokości kilku metrów. Pchana siłą wiatru dotarła do pierwszych okopów a później przeszła nad wszystkimi budowlami wojskowymi, które były rozmieszczone na terenie 4 wydzielonych obszarów, zwanych fortami. W wyniku działania chloru uległo śmiertelnemu zatruciu ok. 2000tys. żołnierzy rosyjskich. Jedankże z powodu tego samego czynnika, na wskutek zbyt szybkiego przejścia do natarcia zginęło również ok. 1000 Niemców.
Twierdza Osowiec została ewakuuowana wraz z załogą dopiero w dniach 18 - 23 VIII 1915r., w związku z ogólną niekorzystna dla Rosjan sytuacją na wszystkich frontach. Mimo to, jako jedna z nielicznych zdała egzamin. Jej obrona przeszła do historii. A nawet została porównana z działaniami wojennymi w 1916r. pod Verdun we Francji.
Niemcy w Twierdzy Osowiec przebywali aż do 22 lutego 1919r. Opuścili ją z chwilą zakończenia ewakuacji ich armii ekupacyjnej. Tym samym Osowiec znalazł się w granicach Państwa Polskiego.
W latach 1920 - 1928 Twierdza Osowiec nie miała stałego garnizonu. Przez cały ten okres kwaterowały w Osowcu róne polskie formacje. W 1928 r. utworzony został Batalion Szkolny KOP, który w marcu 1930 r. został przemianowany na Centralną Szkołę Oficerską Korpusu Ochrony Pogranicza. Jej ostatnim dowódcą był ppłk Tadeusz Tabaczyński, który we wrześniu 1939 r. dowodził 135 rez. pp, utworzonym na bazie CSP KOP.
Podczas września 1939 r. nie doszło do walk w obrębie Tweirdzy Osowiec, ale sam fakt jej istnienia odstraszał wroga. Do tego też zapewne przyczyniły się również stworzone zalewy i zapory przeciwczołgowe. Z tego okresy należy odnotować 2 znaczące wydarzenia. Pierwsze związane z wypadem i przekroczeniam granicy polsko - niemieckiej, w m. Prostki. Dokonał tego w nocy z 2 na 3 IX 1939 r. oddział mjr. Nowickiego. W wyniku ataku zabito 25 Niemców i zodobyto znaczne ilości sprzętu wojskowego. Drugie, związane z obroną przeprawy w rejonie Wizny, w dniach 8-10 września, przez oddziały polskie którymi dowodził kpt. Władysław Raginis. W sumie 720 żołnierzy z Osowca przeciwstawiło się całej sile XIX Korpusu Pancernego Guderiana. Dopiero, gdy znaczna częś©ć załogi poległa, zostały rozbite schrony i amunicja była na wyczerpaniu, kpt. Raginis poddał ostatni schron, a sam nie godząc się na niewolę rozerwał się granatem.
Dalsze losy wojenne Twierdzy Osowiec były bardzo zmienne. Po opuszczeniu jej przez żołnierzy polskich 13 września 1939 r. przeszła pod panowanie niemieckie. Następnie 25 IX 1939 r. na mocy tajnego traktatu Ribentropp - Mołotow dowódca GO gen. mjr. Albrecht Brand przekazał ją dowódcy 20 Brygady Zmechanizowanej. Pułkownikowi Borziłowowi. W czasie pobytu sowietów fortyfikacje samej Twierdzy raczej nie odgrywały większej roli, jej zadania niejako przejął Osowiecki Rejon Umocniony (RU). W tej sytuacji Twierdza leżąca ok. 20 km na jego tyłach, pełniła przede wszystkim rolę koszarowo - magazynową. Według planów budowy umocnień stałych Osowiecki (RU) rozciagał się na 90 km szerokości pasa frontu. Sąsiadował z Grodzieńskim RU na północy i Zambrowskim RU na południu. Najbliżej położonym Osowca był wzniesiony kompleks umocnień w Ciemnoszyjach, liczący 9 schronów.
Po ataku Niemiec na Związek Sowiecki, oddziały 10 Armii, w oparciu o Osowiecki RU, stawiły kilkudniowy opór. 27 czerwca 1941 r. Twierdza Osowiec wróciła ponownie we władanie niemieckie. Podczas okupacji znajdowały się tu obozy jenieckie oraz mieściły się magazyny wojskowe, sortownie broni i amunicji. 14 sierpnia 1944 r. w skutek przełamania oporu niemieckiego przez 49 i 50 Armię 2 Frontu Białoruskiego zostają zdobyte 3 forty. Po czym linia frontu stabilizuje się na rz. Biebrzy. Ostatni Fort II zostaje opuszczony w styczniu 1945 r.
9.X.1998 r. Twierdza Osowiec została wpisana do rejestru zabytków. W tym samym roku na tereniu fortu I (Centralnego) staraniem Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego (OTF) zostało otwarte muzemum Twierdzy Osowiec.
Ze schronami, podziemnymi korytarzami i innymi budowlami fortyfikacyjnymi, od dawna wiążą się liczne legendy. Twierdza ma też swoje duchy, w tym czarną damę i tunel śmierci, w którym pokutuje od 1912r. duch oficera rosyjskiego. Na szczęśliwego znalazcę oczekuje również zakopana gdzieś w ziemi kasa, jednego z pułków rosyjskich.